Hoe goed ken jij de sterrenbeelden? Twintig vragen om je kennis te testen.
1. Wat is voor een serieuze astronoom de definitie van een sterrenbeeld?
In 1928 verdeelde de Internationale Astronomische Unie de sterrenhemel op in 88 sterrenbeelden met vaste grenzen. Deze 88 sterrenbeelden zijn gebaseerd op de traditionele sterrenbeelden die een min of meer bekend patroon vormen zoals Orion de jager en Scorpius de schorpioen. Iemand die begint met sterrenkunde kan deze sterpatronen gebruiken om wegwijs te raken aan de sterrenhemel.
2. de Griekse geograaf, astronoom en astroloog Claudius Ptolemeus (± 85 – ± 165) introduceerde in zijn Almagest 48 sterrenbeelden waarvan de meesten tegenwoordig nog steeds worden erkend. Welk van onderstaande sterrenbeelden is WEL door hem geïntroduceerd?
Veel van de sterrenbeelden van Ptolemeus, waaronder ook Perseus, zijn afkomstig uit de antieke mythologie. Ook sterrenbeelden als Andromeda, Cepheus, Cassiopeia, Hercules, Draco, Hydra en vele anderen. In de tijd van Ptolemeus waren telescoop en sextant nog onbekend. De telescoop werd pas in 1609 voor het eerst door Galileo gebruikt en de sextant werd omstreeks 1730 uitgevonden. Het sterrenbeeld Mensa – Tafelberg was voor Ptolemeus veel te zuidelijk om te kunnen zien. Ptolemeus nam waar vanuit Alexandrië op de 31ste breedtegraad.
3. Uit welk Ptolemeïsche sterrenbeeld werd door de Duitse astronoom Johann Bayer in 1603 het sterrenbeeld Crux – Zuiderkruis gehaald?
De Uranometria, die in 1603 in Augsburg in Duitsland werd gepubliceerd, was de eerste steratlas die de gehele hemelbol beschreef. De atlas bevatte 51 kaarten, elk een voor de Ptolemeïsche sterrenbeelden, eentje voor de voorheen onbekende zuidelijke sterrenhemel en 2 planisferen. De Uranometria bevatte ook de beroemde Bayer-aanduidingen voor sterren. Deze manier van aanduiden wordt nog steeds gebruikt.
4. Welke twee, behoorlijk grote sterrenbeelden, eentje ver noordelijk en het andere equatoriaal, werden door Jacob Bartsch in 1624 geïntroduceerd?
Camelopardalis en Monoceros zijn, voor het blote oog, twee van de meest sterarme gebieden en je kan er met geen mogelijkheid een giraffe of een eenhoorn in herkennen. De melkwegband loopt dan wel door Monoceros heen maar ook hier is het het zwakste deel van de melkwegband. Beide sterrenbeelden werden in 1613 door de Nederlandse zeevaarder Petrus Plancius benoemd en in 1624 voor Jacob Bartsch opgenomen in zijn steratlas.
5. Op welk halfrond komen de meeste (5 van de 7) sterrenbeelden voor die door Johannes Hevelius in 1690 in zijn boek “Firmamentum urn Sobiescianum” werden geïntroduceerd?
Johannes Hevelius deed veel waarnemingen van de Maan en van zonnevlekken. Hij wordt wel de vader van de maantopografie genoemd. Ook ontdekte hij 4 kometen en hij stelde dat deze objecten in een parabole baan om de Zon draaien. Hevelius introduceerde de sterrenbeelden Canes Venatici, Lacerta, Leo Minor, Vulpecula in het noordelijk deel van de sterrenhemel en de sterrenbeelden Scutum en Sextans aan de zuidelijke sterrenhemel. In september 1679 werden zijn instrumenten, boeken en sterrenwacht door opzettelijk aangestoken vuur verwoest. Hevelius slaagde erin de schade te herstellen en zelfs de komeet van december 1680 waar te nemen. Echter was de brand een grote aanslag op zijn gezondheid en hij stierf dan ook in januari 1687.
6. Onder de 48 sterrenbeelden die door Ptolemeus zijn geïntroduceerd bevindt zich het grote en onhandelbare sterrenbeeld Argo Navis, het schip van Jason en zijn Argonauten. In 1763 werd het sterrenbeeld door de Franse astronoom Nicolas-Louis de Lacaille in drieën opgedeeld. Welk van onderstaande maakte GEEN deel uit van Argo Navis?
Naast Carina, Puppis en Vela introduceerde Lacaille ook het sterrenbeeld Pyxis – Kompas. Het zou het kompas zijn dat door de bemanning van de Argo Navis werd gebruikt. Echter is dit niet mogelijk want de oude Grieken kenden in die tijd nog geen kompas voor de navigatie. Lacaille heeft meer dan 10 andere sterrenbeelden op zijn naam staan, voornamelijk aan de zuidelijke sterrenhemel. Hij catalogiseerde vanaf Kaap de Goede Hoop in Zuid-Afrika bijna 10.000 sterren.
7. Na Lacaille brak er een periode aan waarin iedere astronoom zich verplicht voelde om nieuwe sterrenbeelden te introduceren. Deze sterrenbeelden werden allemaal door de Internationale Astronomische Unie verworpen toen die in 1922 de grenzen voor 88 officiële sterrenbeelden opstelde. Onder deze sterrenbeelden bevond zich het sterrenbeeld Quadrans Muralis dat door de Franse astronoom J.J. Lalande. Dit sterrenbeeld herinneren we ons tegenwoordig nog steeds van welke astronomische gebeurtenis?
Na Lacaille brak er een periode aan waarin veel sterrenbeelden werden verzonnen die het niet waard waren om te blijven bestaan, bijvoorbeeld Globus Aerostaticus – Luchtballon, Officina Typographica – de drukpers en Machina Electra – de elektrische machine. Het was een voorteken voor de Industriële Revolutie. Het sterrenbeeld Quadrans Muralis kennen we echter nog steeds omdat het de naamgever is van een jaarlijkse meteorenzwerm, de Quadrantiden. Quadrans Muralis maakt tegenwoordig deel uit van het sterrenbeeld Boötes – Ossenhoeder. De Quadrantiden kunnen we tussen 1 en 5 januari waarnemen. Het maximum van de zwerm is op 3 of 4 januari. De Quadrantiden zijn vermoedelijk afkomstig van de asteroïde 2003 EH1 en deze asteroïde is vermoedelijk gelijk aan komeet C/1490 Y1 die 500 jaar geleden door Chinese, Japanse en Koreaanse astronomen werd waargenomen.
8. Naast de 88 door de IAU erkende sterrenbeelden zijn er nog enkele bekende groepen sterren die een bekend patroon vormen. Dit zijn o.a. de sikkel in het sterrenbeeld Leeuw, de Zomerdriehoek, het Grote Vierkant in Pegasus en de gordel van Orion. Hoe noemen we deze onofficiële groepen sterren?
Astronomische asterismes zijn heel handig om de weg te vinden aan de sterrenhemel. De meeste asterismes zijn eenvoudig te herkennen en vaak lijken ze ook nog ergens op zoals bijvoorbeeld het theepotje in het sterrenbeeld Boogschutter of de drie sterren die de gordel van Orion vormen.
9. Het sterrenbeeld Ursa Major is hetzelfde als de Steelpan
Het steelpannetje is een astronomisch asterisme bestaande uit 7 sterren die deel uitmaken van het sterrenbeeld Ursa Major. Het zijn de sterren alpha, beta, gamma, delta, epsilon, zeta en eta Ursae Majoris. Naast deze sterren zijn er veel meer sterren die tot het sterrenbeeld behoren. Ursa Major is in grootte het derde sterrenbeeld.
10. Wat noemen we soms wel “de zee van de sterrenhemel”?
Sommige sterrenbeelden worden beschouwd als “waterig” zoals Aquarius – Waterman, Cetus – Walvis, Pisces – Vissen, Piscis Austrinus – Zuidervis, Delphinus – Dolfijn en Eridanus – rivier. Al deze sterrenbeelden bevinden zich in hetzelfde deel van de sterrenhemel en daarom wordt het ook wel gezien als de zee van de sterrenhemel.
11. De 88 sterrenbeelden kunnen op volgorde van grootte worden gerangschikt. Welk van onderstaande sterrenbeelden, slechts 68 vierkante graden groot, is het kleinste?
Crux – Zuiderkruis mag dan wel een klein sterrenbeeld zijn maar het is niet het minst interessante. Het sterrenbeeld kent twee sterren van de eerste magnitude en bevat een van de helderste gebieden van de Melkweg. Ook het Juwelendoosje, een open sterrenhoop met een grote variëteit aan kleuren alsook de Kolenzak, een donkere nevel, maken deel uit van het sterrenbeeld.
12. Onder de moderne sterrenbeelden bevindt er zich slechts eentje dat in tweeën is gesplitst als Caput (kop) en Cauda (staart). Welk sterrenbeeld is dit?
Serpens – Slang is een van de 48 sterrenbeelden van Ptolemeus. Het wordt in tweeën gedeeld als Serpens Caput en Serpens Cauda. Tissen deze twee delen in bevindt zich het sterrenbeeld Ophiuchus – Slangendrager. Serpens Caput bevindt zich ten westen van de Slangendrager en Serpens Cauda ten oosten. Er is slechts één ster in Serpens helderder dan de derde magnitude. Dit is de ster Unukalhai. Dit betekent dat het sterrenbeeld in lichtvervuilde gebieden nauwelijks is te herkennen. Een deel van de melkwegband loopt door Serpens Cauda heen.
13. Ons eigen sterrenstelsel is als een zwakke mistige band van wit licht zichtbaar langs de sterrenhemel. Door welke sterrenbeelden gaat deze melkwegband?
Het woord “melkwegstelsel” betekent letterlijk “melk”; de term is bedacht omdat de Melkweg, onze melkweg, (met een beetje fantasie) lijkt op een rivier van melk die door de lucht stroomt. De Melkwegband wordt gevormd door talrijke sterren in het galactische vlak die er samen voor zorgen dat de Melkweg zijn witte uiterlijk krijgt. We kunnen ons voorstellen dat ons sterrenstelsel een schijf is, waarin we ergens halverwege tussen het centrum en de rand van het melkwegstelsel zitten. Dit is de reden waarom de Melkweg als een complete band om ons heen verschijnt – over het algemeen helderder in het zuiden (in welke richting het galactische centrum zich bevindt) en donkerder in het noorden. Het galactische vlak is sterk hellend ten opzichte van zowel de ecliptica als de evenaar van de Aarde.
14. Verrassend genoeg zijn er slechts drie sterrenbeelden die meer dan één ster van de eerste magnitude hebben. Welk van onderstaande sterrenbeelden behoort daar NIET toe?
Orion, Centaurus en Crux zijn de enige van de 88 moderne sterrenbeelden die twee sterren hebben die helderder zijn dan de eerste magnitude. Orion heeft Rigel (magnitude 0,18) en Betelgeuze (magnitude 0,45). Centaurus heeft de sterren alpha (-0,28) en beta Centauri (0,61) en Crux heeft alpha (0,77) en Beta (1,25 Crucis). Eridanus heeft alleen Achernar (0,45) als ster van de eerste magnitude.
15. De dierenriem is een band die ongeveer 8 graden aan weerszijden van de ecliptica bevat. Het is een gebied waar zowel astronomen als astrologen dol op zijn. Er bevinden zich eigenlijk 13 sterrenbeelden in dit gebied maar de astrologische gemeenschap erkent er maar 12. Welk sterrenbeeld is het dertiende sterrenbeeld van de Dierenriem?
De Slangendrager bevindt zich tussen de schorpioen en de boogschutter aan de sterrenhemel, dit tot grote woede van veel astrologen die wensen dat de Slangendrager niet zou bestaan. Ze zeggen dat Ophiuchus pas in 1928 door de internationale Astronomische Unie aan de dierenriem is toegevoegd maar in feite werd het al minstens 1700 jaar voordat de UAU om de hoek kwam kijken als een dierenriemsterrenbeeld gezien. Ptolemeus schreef in de tweede eeuw na Christus in zijn Almagest al de Slangendrager toe aan de dierenriem. Waarom Ophiuchus uiteindelijk toch van de lijst van dierenriemsterrenbeelden is gehaald is onduidelijk. Misschien is twaalf rekenkundiger gemakkelijker dan dertien.
16. De sterrenbeeldnamen Scorpio (Schorpioen) en Capricorn (Steenbok) worden door de Internationale Astronomische Unie erkend.
De namen Scorpio en Capricorn worden alleen in de westerse astrologie gebruikt. Onder astronomen heten de sterrenbeelden Scorpius en Capricornus. Het laatste sterrenbeeld is op Cancer – Kreeft na het zwakste dierenriemsterrenbeeld. Scorpius daarentegen is het helderste dierenriemsterrenbeeld.
17. In de richting van welk sterrenbeeld bevindt zich het centrum van ons sterrenstelsel?
Het galactische centrum bevindt zich op een afstand van ongeveer 26.000 lichtjaar in de richting van het sterrenbeeld Sagittarius – Boogschutter. Wolken van koud interstellair gas zorgen ervoor dat we het galactische centrum in zichtbaar licht niet kunnen zien. Alleen door het beroemde Venster van Baade kunnen we een beetje waarnemen. Onze kennis over dit galactische centrum moeten we dus opbouwen aan de hand van waarnemingen in gamma, röntgen, infrarood en radiogolflengtes. Precies in het galactische centrum bevindt zich een complexe bron van radiostraling die we Sagittarius A* noemen. Astronomen nemen aan dat het hier gaat om een supermassief zwart gat.
18. Welk sterrenbeeld is het enige sterrenbeeld in de Dierenriem dat een niet-levend object voorstelt?
Please select 2 correct answers
Alle andere sterrenbeelden van de dierenriem stellen levende wezens of personen voor: Aquarius de Waterman, Pisces – Vissen, Aries – Ram, Taurus – Stier, Gemini – Tweelingen, Cancer – Kreeft, Leo Leeuw, Virgo – Maagd, Scorpius – Schorpioen, Ophiuchus – Slangendrager, Sagittarius – Boogschutter en Capricornus – Steenbok. Alleen Libra – Weegschaal vormt hierop een uitzondering.
19. De twee Magelhaanse Wolken, dwergsterrenstelsels die om ons eigen sterrenstelsel draaien, zijn aan het zuidelijk halfrond opvallende objecten. De Grote Magelhaanse Wolk bevindt zich op de grens van de sterrenbeelden Dorado en Mensa. In welk sterrenbeeld kunnen we de Kleine Magelhaanse Wolk vinden?
De Magelhaanse Wolken, ook wel Nubecula Major en Minor genoemd, zijn de meest verre objecten die we met het blote oog kunnen zien. Uitzondering hierop is het Andromeda sterrenstelsel. Ferdinand Magellaans die in 1519 rond de wereld zeilde, was de eerste die het bestaan van deze twee objecten onder de aandacht bracht van de westerse wereld. De eerste geschreven notitie van de Grote Magelhaanse Wolk stamt overigens uit het jaar 964. Die is gedaan door de Perzische astronoom Al Sufi die de wolk “Al Bakr” noemde, de “witte os”.
20. Wat is de afstand (in lichtjaren) tot het sterrenbeeld Orion?
Anders dan onze voorouders dachten behoren de sterren in een sterrenbeeld niet tot elkaar. Sterrenbeelden zijn denkbeeldige groepen sterren die voor beroepsastronomen eigenlijk nauwelijks interessant zijn. De sterren van een sterrenbeeld lijken voor ons allemaal ruwweg in dezelfde richting te staan maar ze kunnen honderden lichtjaren van elkaar zijn verwijderd. Zo is de ster betelgeuze in Orion ongeveer 640 lichtjaar van ons verwijderd en de ster Rigel maar liefst 773 lichtjaar. De zin “afstand tot een sterrenbeeld” heeft dus geen zin. Het is echter wel nuttig om de gemiddelde afstand tot een open sterrenhoop of een sterrenstelsel te berekenen want deze sterren horen bij elkaar.
