Gestrand in de middle of nowhere op het noordelijk halfrond, volledig gedesoriënteerd, weet niet wat de weg naar huis is….wat is er nuttiger dan de Poolster om u te begeleiden? Doe deze quiz en zie hoeveel je weet over de Poolster.
1. Voor ons gemak hebben astronomen de sterrenhemel opgedeeld in 88 sterrenbeelden. In welke van die sterrenbeelden bevindt zich de huidige Poolster?
Ursa Minor oftewel de Kleine Beer is een relatief onopvallend sterrenbeeld dat tussen de 90ste en de 10de breedte graad zichtbaar is. Boven de 20ste breedtegraad is het sterrenbeeld circumpolair en dus de gehele nacht zichtbaar. De sterren van dit sterrenbeeldje hebben de vorm van een steelpan en dus wordt het sterrenbeeldje soms wel de Kleine Steelpan genoemd. Polaris, oftewel alpha Ursae Minoris, is de helderste ster van Ursa Minor en bevindt zich aan het uiterste van de steel van deze denkbeeldige steelpan.
2. De Grote Engelse dichter William Shakespeare zei ooit: “Ik ben zo constant als de poolster.”(Julius Caesar; Act III, Scene 1). De Poolster is echter niet precies gefixeerd in het exacte noorden. Hoever ongeveer, in graden, wijkt de positie van de Poolster af van de rotatie-as van de Aarde?
We nemen aan dat Polaris altijd naar het noorden verwijst maar dit is iet waar. E ster bevindt zich ongeveer 1° van het ware noorden. Hierdoor lijkt de ster een cirkel van 2° te beschrijven om de rotatie-as van de Aarde. Natuurlijk zijn er nog andere factoren die bijdragen aan de rotatie van de Poolster waaronder de precessie. Ook de eigenbeweging van sterren (de eigenbeweging is de schijnbare verandering in positie van een ster aan de hemelbol die wordt veroorzaakt door de eigen beweging van de ster in plaats van de beweging van de Aarde).
3. Waar aan de sterrenhemel zou de Poolster zich bevinden voor een waarnemer aan de noordpool? (voor het gemak nemen we even aan dat de Poolster inderdaad precies boven de as van de Aarde staat).
Het zenit is het punt precies boven het hoofd van een waarnemer. Het zenit is dus afhankelijk van de waarneemlocatie en is voor iedereen anders. De Poolster is voor een bewoner van de noordpool altijd in het zenit. Alle andere sterren lijken er omheen te draaien alhoewel dit slechts een schijnbare beweging is want het is in feite de Aarde die rond zijn eigen as draait en de poolster bevindt zich aan het uiteinde van die as. Overigens het punt tegengesteld aan het zenit noemen we “nadir”.
4. En waar zou de Poolster zich bevinden voor een waarnemer aan de evenaar? (opnieuw aannemende dat de Poolster zich precies boven de draaiingsas van de Aarde bevindt).
De Poolster bevindt zich altijd op de horizon en dan precies richting noorden. Dat betekent dus op een vast punt aan de horizon. De evenaar is de enige plek waar je zowel de noordelijke als de zuidelijke hemelpool tegelijkertijd kan zien. Vanaf de evenaar is ieder stukje van de hemelbol op een gegeven tijdstip zichtbaar en is geen enkele ster er circumpolair.
5. Is de Poolster zichtbaar vanaf de zuidpool?
Polaris is alleen zichtbaar vanaf het noordelijk halfrond en kan nooit van beneden de evenaar worden gezien. Dat geldt omgekeerd ook voor de zuidpool. Hier vandaan kan je alleen de sterren van de zuidelijke hemelbol zien.
6. We houden ne rekening met een beweging van de Aarde die helemaal niet gemakkelijk is waar te nemen: de precessie. Beschouw de Aarde als een draaiende tol: de draaiingsas van een tol is nooit constant, de as lijkt in een cirkelvormige baan te bewegen terwijl de tol zelf ook blijft bewegen. Dit geldt ook voor de Aarde en zijn draaiingsas over een bepaalde periode. De vorm van de cirkel noemen we de precessie. Ongeveer hoelang heeft de Aarde nodig om eenmaal die cirkel te beschrijven?
De precessie van de Aarde is vooral te wijten aan het feit dat de Aarde niet echt een bol is (het is eigenlijk een ‘afgeplatte bolvormig’, zijn diameter is meer bij de evenaar dan bij de polen), waardoor de door de Zon en de Maan uitgeoefende gravitationele getijdekrachten de uitpuiling van de Aarde aan de evenaar proberen te trekken in de richting van het vlak van de baan van de Aarde rond de Zon. Als gevolg van deze precessie verandert de Poolster ook geleidelijk over een periode van 25.800 jaar – de volgende keer dat onze Polaris zich over 25.800 jaar in de buurt van de precessiecirkel zal bevinden.
7. Vanwege de precessie was in het jaar 2700 voor Christus de huidige poolster Polaris niet de meeste geschikte poolster. In plaats daarvan was dit een onopvallende ster in het sterrenbeeld Draak – Draco. Deze ster wordt alpha Draconis genoemd maar heeft ook nog een andere naam.
De helderheid van Thuban is slechts 1/5de van de helderheid van Polaris. De ster is dus in lichtvervuilde gebieden zoals grote steden erg lastig te vinden. Thuban was tussen ongeveer 3000 voor Christus en 1900 voor Christus onze Poolster. Omstreeks 2700 voor Christus bevond Thuban zich het dichtste bij de noordelijke hemelpool.
8. In ongeveer het jaar 14.000 zal een hele heldere ster in het sterrenbeeld Lyra – Lier onze poolster worden. Het zal de helderste poolster worden die we kunnen hebben. Hoe noemen we deze ster, die ook bekend is als alpha Lyrae, ook wel?
In helderheid is Wega de vijfde ster aan de sterrenhemel. Alleen Sirius, Canopus, Alpha Centauri en Arcturus zijn helderder. Wega bevindt zich op een afstand van ongeveer 25 lichtjaar van de Zon. Dat is best dichtbij. Samen met Altaïr en Deneb vormt Wega de zogenoemde Zomerdriehoek. Deze drie sterren zijn gedurende de zomermaanden altijd goed zichtbaar voor bewoners van het noordelijk halfrond. De andere drie mogelijke antwoorden Canopus, Achernar en Fomalhaut zijn allemaal sterren van de zuidelijke sterrenhemel. Deze sterren zullen dus nooit poolster kunnen worden.
9. Als je een Poolster hebt dan moet je die natuurlijk ook kunnen vinden. Het sterrenbeeld waar de poolster deel van uitmaakt is niet heel erg helder. Sterker nog, in een stad zullen de meeste sterren van het sterrenbeeld helemaal niet zichtbaar zijn. We kunnen de poolster ook vinden door gebruik te maken van naburige sterrenbeelden. An deze sterrenbeelden is Ursa Major – Grote Beer het meest opvallend. Op noordelijke breedtegraden is dit sterrenbeeld de gehele nacht door zichtbaar. De helderste sterren van dit sterrenbeeld hebben de vorm van een steelpan. Als je een lijn trekt door twee van zijn sterren dan kom je vanzelf bij de Poolster uit. Wat zijn de namen van deze twee sterren?
De Poolster kan ook gemakkelijk gevonden worden vanuit het sterrenbeeld Cassiopeia. Cassiopeia is een sterrenbeeld in de vorm van de letter M. Doorkruis de grote hoek van de M en je bent bij Polaris. Omdat Ursa Major en Cassiopeia tegenover elkaar aan de sterrenhemel staan is altijd wel een van beide sterrenbeeld zichtbaar.
10. Goed, nu zullen bewoners van het zuidelijk halfrond al wel gaan klagen want de vragen hebben tot nu allemaal betrekking gehad op het noordelijk halfrond. Net zoals de Poolster in het noorden is er aan het zuidelijk halfrond ook een poolster maar helaas is die nauwelijks zichtbaar. De ster heeft een visuele helderheid van magnitude 5,5 en dat betekent dat het sterretje maar net zichtbaar is met het blote oog. En dan moet je dus ook nog eens hele goede waarneemomstandigheden hebben. Wat is de naam van de ster die op het zuidelijk halfrond het dichtste bij de zuidelijke hemelpool staat?
Sigma Octantis (ook wel Polaris Australis genoemd) kunnen we in het sterrenbeeld Octans vinden. De ster is moet het blote oog nauwelijks zichtbaar. Bewoners van het zuidelijk halfrond besteden dan ook weinig aandacht aan de zuidelijke poolster. Je kan de ster het gemakkelijkste vinden met behulp van het sterrenbeeld Crux – Zuiderkruis. Verleng de lengteas van het sterrenbeeld ongeveer 4,5 maal en je hebt sigma Octantis gevonden. Crux en ook sigma Octantis zijn alleen maar te vinden beneden de 20ste breedtegraad.
